Birinci Sınıf Sendromu

Bu hafta Purim bayramının da etkisiyle biraz yoğun olduğum için yazı yazmaya yeteri kadar vakit bulamadım. Ama haftayı boş geçmek de istemediğim için, 5759 yılında Türkiye’de dağıtılan Haftanın Peraşası broşüründe Rabi Yisahar Frand’dan çevirdiğim kısa bir yazıyı paylaşmak istiyorum…

Ki Tisa peraşasının başında Bene-Yisrael’in doğrudan sayılmaması gerektiği söylenmekte, bu nedenle, yapılacak olan nüfus sayımının, herkesin yarımşar şekel (mahatsit a-şekel) vermesi ve bunların sayılmasıyla dolaylı olarak yapılması talimatı verilmektedir.

Kişi başına yarımşar şekel yoluyla yapılacak sayımla ilgili olarak, Tora şöyle demektedir: “Zengin biri yarım şekelden fazla vermeyecek ve fakir biri de [bundan] az vermeyecektir…” (Şemot 30:15).

Rav Yeruham, bazı otoritelere göre bu emrin, 365 negatif emirden bir tanesi olduğuna işaret eder. Tora’nın, yarım şekelden daha az miktarın verilmemesini istemesi makuldür. Hepimiz, ‘x’ miktarda para vermemiz istendiğinde daha az vermek için bir bahane bulma eğilimi gösterdiğimizi biliriz. Ancak herhangi bir bağış için “zengin biri istenenden fazla vermeyecek” şeklinde bir vurguya, büyük olasılıkla tarihin başka hiçbir döneminde rastlanmamıştır. Acaba Tora’nın burada, çok fazla vermesini istemediği kişi ne türde biridir?

Rav Yeruham bu noktada insan psikolojisi ile ilgili önemli bir özelliğe işaret eder. Zengin bir kişinin, “diğerlerinden daha fazla verme” yönünde bir kötü dürtüsü (yetser ara) vardır. Zenginliğin getirdiği bu dürtünün önemli bir bölümü “diğerleri gibi olmak şanıma yakışmaz” şeklindeki düşünceden kaynaklanır. Bu bir çeşit “Birinci Sınıf Sendromu”dur. Peki, o nedir?

Bir Rabi, çok uçuş yaptığı bir uçak şirketinden, özel müşteri olarak bir defalık, birinci sınıfta bedava yolculuk hakkına sahip olur. Hayatında ilk kez birinci sınıfta uçacaktır ve bu sebeple eline geçen fırsatı değerlendirmeye karar verir. Yolculuğu topu topu kırk dakika sürecektir. Ama yine de bir kez olsun o perdenin ardında neler olup bittiğini görmek için hakkını kullanır.

Oradaki tek kişidir. Yerine oturduğu anda bir hostes gelir ve “Bir şey içer miydiniz?” diye sorar. Uçuşun geri kalanında ise kayda değer hiçbir şey olmaz.

Rabi buna çok şaşırır. Bir kişi acaba, sırf bir hostesin kendisine ne içeceğini sorması için neden %50 daha fazla ödemek isteyebilir? Üstelik 3 dolarlık bir kokteyl için fazladan 50 dolar ödemenin ne anlamı vardır?

Biraz düşünülürse, aslında cevabın çok zor olmadığı anlaşılacaktır. Bazı kişilerin birinci sınıfta oturmalarının tek sebebi “ekonomik biletle yolculuk etmek bana yakışmaz” düşüncesidir. İşte “Birinci Sınıf Sendromu” budur.

Rav Yeruham, Tora’nın burada üzerinde durduğu şeyin de işte bu tavır olduğunu açıklar. Herkes aynı miktarda para verecektir. Zengin bir insan, hayatı boyunca kendini üstün görme konusunda bir deneme sürecinden geçmektedir. “Benim servetimin sadece onda birine sahip bir kişiyle aynı miktarda bağışı nasıl yapabilirim? Ben farklıyım. Ben daha iyiyim. Ben sadece yarım şekel vermekle yetinemem. Diğerleriyle aynı düzeye inemem.”

Tora işte bu noktayı vurgulamaktadır. Tanrı söz konusu olduğunda sadece bir sınıf vardır. Herkes diğerleriyle aynıdır. Ancak bu konuda bizi yanlış yöne yönlendirmek isteyen bir yetser ara da vardır. Bu kötü dürtü bazıları için para, bazıları için de onur ile ilgilidir. Bu dürtü, değişik düzeylerde ve konularda da olsa, bütün insanlarda mevcuttur ve kişinin asıl görevi bu dürtüye rağmen doğruyu yapmaktır.

Bu dürtü kendisini “Beni Tora’ya dördüncü sırada mı çağıracaksınız?!” sözleriyle de gösterebilir. Bu konuda ünlü bir hikâye vardır:

Bir sinagoga başka bir yerden bir misafir gelir. Gabay (sinagogun yönetim sorumlusu) kendisini hamişi (beşinci) kaldırmak ister. Bu duruma içerleyen adam, gabaya, “Benim geldiğim yerde sadece düşük kalitedeki kişiler hamişi kaldırılır” der. Adamın kibirli tavrını gören gabay cevap verir: “Bizim gelenek de öyledir.”

“Zengin biri daha fazla vermeyecek”… Tora’nın vurgulamak istediği nokta budur.