İsveç’te İlk Osmanlı Elçisi: Moşe bar Yehuda Bebri.

İspanyol hükümdarları İsabella ve Ferdinand’ın 31 Mart 1492 ve Portekiz Kralı Manuel I. in Aralık 1496 tarihli fermanlarını takiben, dinlerinden ve geleneklerinden feragat etmeyi reddeden Sefarad Yahudileri Osmanlı İmparatorluğu başta olmak üzere değişik ülkelere dağıldılar. Sayıları az da olsa bazıları, Katolik mezhebine ve Papa’ya karşı olan Protestanların yaşadığı Londra ve Amsterdam kentlerine göç ederek Sephardic-Portuguese Congregation olarak anılan toplumlar şeklinde kurumsallaştılar. Amsterdam’a gelenler bir taraftan sinagog inşa ederken ona paralel olarak Amsterdam’ın yaklaşık 10 km. güneyinde, Amstel nehrinin denize döküldüğü yere yakın Ouderkerk aan den Amstel köyünde bir araziyi satın alarak 1614 de elde edilen izinle Musevi mezarlığı olarak kullanmaya başladılar.

Günümüzde 28.000’i aşkın kayıtlı gömünün bulunduğu bu mezarlıkta bulunan ve kılıç, yay ve sadak, kum saati, tekerlek, palmiye yaprakları simgeleriyle süslenmiş bir mezar taşında İbranice ve Yahudi İspanyolcası dillerinde aşağıdaki yazı okunur [mealen Türkçe çevirisi):

MOSEH BAR YEHUDA BEBRİ

BÜYÜK TÜRK’ÜN İSVEÇ’TEKİ ELÇİSİ

HAŞMETLİ ZAMANINDA HERŞEYDİ VE ŞİMDİ HİÇBİR ŞEY.

BURADA BİR ASLAN GİBİ YATIYOR. FAKAT KİM KALDIRACAK.

ANCAK DİRİLİŞTE KENDİSİNE RUHUNU İADE EDECEK OLAN “O”

*

BURADA MEHMED IV. ÜN ELÇİSİ EKSELANS M.B.Y.B. YATIYOR

ÖLÜM TARİHİ 13 SİVAN 5433 (1)

****

Burada izninizle bir parantez açayım.

500.Yıl Kutlamaları programı çerçevesinde Mayıs 1992 de İstanbul A.K.M. de düzenlediğimiz ‘Jews in Turkey: 500 Years of Shared History’ başlıklı uluslararası sempozyumun hazırlıklarını sürdürürken dönemin Tel Aviv Büyükelçisi Sayın Ekrem Güvendiren Dr. Manfred R. Lehmann adlı bir araştırmacıdan gelen bir tebliğ önerisini iletmişti.

Konuyu okuduğumda büyük bir heyecanla temasa geçtiğim Dr. Lehmann Amsterdam Musevi Mezarlığındaki mezar taşları ile ilgili bir inceleme yaparken dikkatini çeken bir mezar hakkında Hollanda ve İsveç’teki ön araştırma özetlerini ve O. Werblowsky adında bir meslektaşıyla beraber sunduğu bir konferans verilerini yolladı. Osmanlı İmparatorluğu tarafından görevlendirilerek İsveç’e iki kez giden Aslan Aga adındaki bir elçinin temas ve faaliyetleri söz konusuydu. Ancak aydınlanmamış birçok soru askıda duruyordu. Ne var ki Osmanlı Arşivlerinde ve de ziyaret ettiğim değişik kütüphanelerde bu alanda herhangi bir ize rastlayamıyordum.

2004 yılında, Kaj Ettinger imzalı İsveç’çe bir makaleye eriştim.(2)

O dönede İsveç’in İstanbul Başkonsolosunun eşi Sayın Margaret Karlsson 63 sayfalık metni İngilizceye çevirerek bana armağan etti. İsveç tarihine ve Osmanlı İsveç ilişkilerine hâkim olan Ettlinger yazısında olayları değişik bir açıdan, ‘Aslan Aga - Türkiye’nin İsveç nezdinde Büyükelçisi mi yoksa İsveç’in diplomatik misyonla Türkiye’ye görevlendirdiği bir elçi mi?’ yaklaşımıyla değerlendiriyordu.

Artık Stockholm’deki arşivleri fiilen görmek şart olmuştu. 2006 Kasım ayında İsveç Kraliyet Arşivini ziyaret ederek yaklaşık 350 yıllık bir serüvenin çoğu İsveççe yazılı delil ve belgelerini içeren dosyalara nihayet dokunabildim, birkaç gün çalışıp bazı notlar aldım. Ancak yurda dönünce, daha acil ve güncel gözüken araştırma, yazı, kitap ve konferanslar ile müze faaliyetleri arasında ele alınması devamlı ertelenen bu konuya yeniden eğilmek ancak bugün nasip oldu.

(Devamı gelecek)

---

[1] 28 Mayıs 1673.

[1] Kaj M. Ettinger, “Aslan Aga – turkisk ambassadör till Sverige eller svenskt saendebud med diplomatiska uppdrag till Turkiet? [Person-historisk tidskrift,1998/1]