Robert Schild
Değerli okurlar, geçtiğimiz Cumartesi sabahı ani bir kararla Antakya Yahudi Toplumu’nun 6 Şubat depreminden sonraki hazin durumunu yabancı basın için kaleme almayı düşündüm. En seri biçimde ulaşabileceğim günlük gazete, daha önce de Stefan Zweig hakkındaki bir yazımı yayımlamış olan Almanya’nın saygın Frankfurter Allgemeine Zeitung idi… Oradaki nöbetçi editör, bu önerimi hemen kabul edip, yazımı Pazar sabahına kadar iletmemi istedi. – 13 Şubat Pazartesi günü yayımlanan yazının www.DeepL.com/Translator motoruyla Türkçe çevirisiyle özgün küpürü aşağıdadır .
(bu elektronik çeviri dolayısıyla oluşmuş bazı “hantallıkları” affetmenizi rica ederim)
İnanması güç ama, Türkiye'nin güneydoğu köşesinde, Suriye sınırının 25 kilometre batısında yer alan Antiokia, yani bugünkü Antakya, bir zamanlar 200.000'den fazla nüfusuyla Roma İmparatorluğu'nun üçüncü büyük kentiydi. Makedonyalı General Seleukos tarafından MÖ 300 civarında kurulan ve adını babası Antiokhos'tan alan şehir, sonraki iki bin yıl boyunca Seleukoslular yönetiminden Romalıların, ardından sırasıyla Ermeni, Arap ve Bizans yönetimine, daha sonra da Selçuklular, Haçlılar ve Memlük devletinin buyruğuna geçmiştir. 1517 yılında Osmanlı İmparatorluğu'na dahil edilmiştir. 1918'deki yenilginin ardından Fransız işgali altına giren şehir, 1939'da yapılan referandumla Hatay ili ve Antakya şehri olarak Türkiye'ye katıldı.
Antiokia Orta Çağ'da eski önemini kaybetmiş, bunda iki büyük yıkımın önemli katkısı olmuştur: 526 yılındaki şiddetli bir deprem ve 1268 yılında Memlük savaşçıları tarafından neredeyse tamamen yıkılması. Ancak kentin çok kültürlü mirası günümüze kadar ulaşmıştır. Örneğin, kilise ve sinagog kelimenin tam anlamıyla kapı kapıya olup, kentteki birçok camiden biri tam karşısındadır.
Ancak 6 Şubat 2023'ten bu yana Antakya'da neredeyse hiç sağlam ibadethane kalmadı. O gün, Türkiye'nin güneydoğusundaki on il, yaklaşık dokuz saat arayla Richter ölçeğine göre 7.6 ve 7.7 büyüklüğünde iki yer sarsıntısıyla ciddi şekilde hasar gördü. Türk Musevi Cemaati Eş Başkanı İshak İbrahimzadeh, Antakya konusundaki şu üzücü haberi tweetledi: "2500 yıllık bir aşk ilişkisi sona erdi."
Aslında, Antakya kurulmadan önce bile Asi Nehri'nin kıyısında bir Yahudi varlığı vardı. Bu nüfus grubu Küçük Asya tarihine Romaniotlar adıyla geçmiştir; bunlar İbranice'nin yanı sıra eski Yunanca da konuşan Yahudilerdi ve Kutsal Topraklar'dan kuzeye doğru tüccar ve yerleşimci olarak göç etmişlerdi. Ancak Seleukoslular ve Yahudiler sadece ticaret yapmakla kalmadılar, birbirlerine karşı savaş da açtılar. Nitekim Flavius Josephus'un "Yahudi Savaşı" adlı eserinde, M.Ö. 164 yılında Yahuda Makabeus'un Seleukos hükümdarı Antiokus IV Epifanes'e karşı kazandığı zaferin ardından Kudüs'ü özgürlüğüne kavuşturduğu ve Hanuka hikayesinin başlangıcı olarak da bilindiği gibi, kutsallıktan arındırılmış İkinci Tapınağı yeniden ele geçirdiği kaydedilmektedir.
Talmud, çağımızın 1. ve 2. yüzyıllarında din bilginleri Rabbi Akiva, Rabbi Eliezer ve Rabbi Yehoshua tarafından ziyaret edilen Antiokia'da da bir Yahudi nüfusu olduğunu bildirmektedir. Daha sonra nüfus profili yavaş yavaş değişmiştir: Mizrahi ("Doğulu") Yahudilerin sürekli göç etmesiyle, gelenek ve görenekler Yunancadan Arap ortamına uyarlandı, keza bugün bile Antakya Yahudileri kendi aralarında Arapça konuşmaktadır.
Ancak ne yazık ki "bugün"den söz etmek neredeyse imkânsızdır artık. Türkiye Cumhuriyeti'nin yüz yıllık tarihinde meydana gelen en şiddetli yer sarsıntısı olan 6 Şubat depremi, Antakya'da kalan on iki Türk Yahudisinin evlerinyle 130 yıllık sinagoglarında büyük hasarlara yol açtı. Daha da kötüsü, Cemaat Başkanı Saul Cenudioğlu ve eşi Fortuna, felaketten üç gün sonra evlerinin enkazından ölü olarak çıkarıldı. İstanbul’daki Yahudi Cemaati depremin hemen ardından faaliyete geçmişti; eş başkan, bir haham ve diğer beş üye felaketten sonraki ilk akşam, devlet güçlerinden çok önce, arama çalışmalarını başlatmak ve kalan Yahudileri Antakya'dan tahliye etmek için kente geldiler.
Bu on kişi şu anda İstanbul'daki ailelerinin yanında ya da topluluk tarafından işletilen yurtlarda kalıyor. Ağır hasar gören sinagogdan çıkarılan 400 yıllık Tevrat tomarları, Adana'daki eşit derecede küçük Yahudi toplumunun ibadethanesine getirildi.
Acaba Antakya'da neden bu kadar az Yahudi kalmıştı? Bunu açıklayabilmek için Türk Yahudilerinin tarihine geri dönmek gerekir. Bugünkü Türkiye topraklarında yaşayan Yahudilerin sayısı 20. yüzyılın başlarında 100.000'in çok üzerindeydi. 1930'lardan itibaren gayrimüslim nüfusa karşı artan (ancak sadece kısmen antisemitik olan) eylemler, İsrail devletinin kurulması ve son yıllardaki olumsuz ekonomik gelişmeler, birçok Yahudi’nin ülkeyi terk etmesine yol açtı; bugün Türkiye'de 15.000'den fazla Yahudi yaşamıyor ve bunların yüzde 90'ından fazlası İstanbul'da bulunmaktadır.
Bu durum, Antakya'nın Yahudi nüfusunun da gelişimine yansımıştır: 1970'lerden bu yana, özellikle genç olanlar İstanbul'a ve İsrail de dahil olmak üzere yurtdışına taşınmıştır. Cemaat Başkanı Cenudioğlu, sadece dokuz yıl önce ABD'de yayımlanan Yahudi dergisi "Forward"a verdiği bir röportajda, 15-20 yıl sonra Antakya'da insanların "O zamanlar burada Yahudilerin de yaşadığını biliyor muydunuz?" diye soracağını söylemişti.
1941 doğumlu olan ve 2001 yılından bu yana cemaat başkanlığı yapan Cenudioğlu, Şam'daki büyük Yahudi cemaatiyle düzenli ilişkilerin olduğu çocukluk yıllarını hatırladı. Antakya'da yaklaşık 500 Yahudi'nin yaşadığı ve dini bayramlarda sinagogda yer bulmanın zor olduğu zamanlar oldu. Sinagog, muhteşem bir ahşap binaydı ve Tevrat mabedi, Avrupa'da olduğu gibi doğuya değil, güneye bakıyordu, çünkü şehir Kudüs'ün kuzeyinde yer alıyor.
Yahudiler çoğunlukla yerel çarşıda küçük dükkanları olan tekstil tüccarlarıydı ve nüfusun geri kalanıyla mükemmel bir şekilde geçiniyorlardı. Yerel belediye ile de çok iyi ilişkileri vardı - hatta zaman zaman İstanbul'daki Yahudi toplumuyla olduğundan daha iyi - özellikle Antakya belediye başkanlarının şehirlerini "üç dinin buluşma yeri" olarak tanıtmak istedikleri için, ki bu da oradaki turizmi önemli ölçüde teşvik etti.
Son yıllarda İstanbul ve Antakya Yahudileri arasındaki ilişkiler gelişti. İstanbul cemaati üyeleri, ülkenin güneydoğusuna sürekli grup gezileri yapıyor ve Yahudi bayramları için bu küçük, şirin sinagoga düzenli olarak hahamlar gönderiliyordu.
İstanbul Aşkenaz Hahamı Mendy Chitrik 2021 yazında gerçekleştirdiği "Türkiye'deki Yahudilerin Kökenleri" gezisi sırasında Antakya ibadethanesini de ziyaret etti ve hepsi 60 yaşın üzerinde olan Yahudi cemaati üyesleriyle çeşitli sohbetler gerçekleştirdi. Hâlâ orada yaşayan bu yaşlı insanlar, İstanbul'da ya da İsrail'de çocukları ve torunları olsa bile, evlerini terk etmeyi düşünmüyorlardı.
Ne var ki geçen hafta tahliye edilmek zorunda kaldılar. Bir evli çift her şeye rağmen Antakya'da kalmak istedi; ancak Tevrat tomarlarını da Adana'ya getiren Haham Chitrik sohbetimiz sırasında şunları söyledi: "Buna izin vermemiz mümkün değildi. Elektriksiz, su olmadan ve yarısı yıkılmış bir dairede, en iyi niyetle bile dayanmak mümkün değil."
